Phát hiện bãi cọc cổ, vẽ lại trận chiến Bạch Đằng giang

Bãi cọc cổ của chiến trận Bạch Đằng

Ngày 1/10, ông Nguyễn Tuân Triệu (ngụ thôn 3, làng Mai Động, xã Liên Khê, huyện Thủy Nguyên, Hải Phòng) ra mảnh vườn của mình ở cánh đồng Cao Quỳ cuốc đất làm vườn. Những nhát cuốc của ông vô tình chạm vào một vật cứng, khi đào rộng ra xung quanh, ông Triệu phát hiện ra vật cứng này là phần đầu của một chiếc cọc gỗ dài hơn 3m, đường kính hơn 30cm đóng sâu xuống lòng đất. Tiếp tục đào rộng ra, ông Triệu phát hiện thêm 1 chiếc cọc nữa với đường kính, chiều dài tương tự.

Theo nhiều người dân xã Liên Khê và các xã lân cận, thì từ hàng chục năm trước, thỉnh thoảng trong quá trình đào đất, họ vẫn phát hiện những cọc gỗ nhưng đa phần đều không quan tâm. Tuy vậy, lần này, ông Triệu đã trình báo lên chính quyền địa phương vì cho rằng rất có thể đây là một dấu tích của cọc cổ Bạch Đằng.

Thông tin một người nông dân vô tình phát hiện 2 chiếc cọc nghi là cọc trong trận chiến Bạch Đằng lập tức được báo tới chính quyền địa phương. Rất nhanh chóng, những báo cáo sơ bộ được TP Hải Phòng chuyển tới Bộ Văn hóa - thể thao và du lịch. Các đoàn công tác thuộc Cục Di sản văn hóa, Viện Khảo cổ học Việt Nam lập tức vào cuộc tiến hành nghiên cứu.

Sau gần 3 tháng kể từ khi phát hiện, khảo sát, khai quật khảo cổ và nghiên cứu kỹ càng, UBND TP Hải Phòng đã có báo cáo kết quả về di tích bãi cọc tại cánh đồng Cao Quỳ, xã Liên Khê. Theo đó, các nhà nghiên cứu đã khai quật gần 1.000m2 tại 3 hố khảo cổ và phát hiện 27 chiếc cọc cổ có đường kính 10 - 40cm, chủ yếu làm bằng gỗ sến và lim. Một số cọc nằm ngang, còn lại dựng đứng hoặc nghiêng về phía Tây, Nam. Dựa trên kết quả khai quật, giám định đồng vị phóng xạ Cacbon 14, tư liệu lịch sử, các nhà khoa học cho rằng bãi cọc Cao Quỳ có liên quan đến cuộc chiến trên sông Bạch Đằng của nhà Trần năm 1288.

TS. Bùi Văn Hiếu, Phó giám đốc phụ trách Trung tâm Nghiên cứu khảo cổ học dưới nước, Viện Khảo cổ học cho biết: Dựa vào địa tầng của khu vực này có thể đoán định khu vực xuất lộ cọc là một bãi bồi ven sông, đã bị phủ lấp qua thời gian. Các cọc xuất lộ trong lớp bùn xám có thể được chôn/đóng xuống lớp bùn đen lẫn cát hoặc xuyên qua cả sinh thổ. Trên các cọc có “ngoạm” dùng để luồn dây kéo; đối với cọc to hơn thì “ngoạm” này dùng để gắn thanh gỗ làm bè để dễ dàng di chuyển. Kết quả xác định niên đại C14 của cọc gỗ 3 (hiện lưu giữ tại đình Làng Mai) cho thấy cọc này có niên đại 1.270 - 1.430.

Ông Trần Đình Thành, Phó Cục trưởng Cục Di sản văn hóa cho rằng, sử sách đã có nhiều công trình nghiên cứu về chiến thắng Bạch Đằng của nhà Trần, nhưng còn ít dấu ấn vật chất được phát hiện qua khảo cổ học. Vì vậy, bãi cọc Cao Quỳ mở ra hướng nghiên cứu mới một cách tổng thể về chiến thắng này.

Thêm những hiểu biết mới về trận chiến Bạch Đằng

Sông Bạch Đằng chảy giữa thị xã Quảng Yên (Quảng Ninh) và huyện Thủy Nguyên (Hải Phòng) là dòng sông lịch sử gắn liền với 3 chiến công vĩ đại của dân tộc Việt Nam. Đó là trận thủy chiến năm 938, Ngô Quyền đóng cọc gỗ ở sông, đem quân khiêu chiến nhử quân giặc vào trận địa bố trí rồi tung quân đánh tan chiến thuyền giặc Nam Hán, mở ra một kỷ nguyên độc lập, tự chủ của nước Đại Việt.

Đến năm 981, vua Lê Hoàn học theo cách đánh của Ngô Quyền, sai quân sĩ đóng cọc gỗ ở sông để cản quân xâm lược nhà Tống, giữ vững nền độc lập của Tổ quốc.

Trong khi đó, trận đại chiến vào năm 1288 với đế chế Nguyên Mông của quân và dân nhà Trần do Hưng Đạo vương Trần Quốc Tuấn chỉ huy được các nhà sử học đánh giá là một trong những trận thủy chiến vĩ đại nhất và có ý nghĩa quan trọng với lịch sử thế giới thời điểm bấy giờ. Trong các trận chiến trên, dấu ấn cọc gỗ được thể hiện rõ nét.

GS. TSKH Vũ Minh Giang, Phó chủ tịch Hội đồng Di sản văn hóa quốc gia cho biết: “Người Trung Quốc nói cọc gỗ là đặc sản quân sự Việt Nam”. Cho đến trước khi bãi cọc ở Cao Quỳ, xã Liên Khê được phát hiện và khai quật, mới chỉ có 3 bãi cọc được tìm thấy ở Yên Giang, Đồng Vạn Muối và Đồng Má Ngựa ở thị xã Quảng Yên (Quảng Ninh).

Theo GS. TSKH Vũ Minh Giang, bãi cọc gỗ vừa khai quật được tại thôn Cao Quỳ, xã Liên Khê (Thủy Nguyên, Hải Phòng) là một phát hiện cực kỳ quan trọng giúp chúng ta có thêm những nhận thức mới về chiến thắng Bạch Đằng năm 1288 của quân dân nhà Trần trước quân xâm lược Nguyên Mông. Từ đó, sẽ mở ra nhiều hướng nghiên cứu mới trên phương diện khảo cổ học, lịch sử quân sự và kháng chiến chống ngoại xâm của dân tộc ta.

Cũng theo GS. Giang, với phát hiện mới này giới nghiên cứu sẽ phải sắp xếp, hình dung, nhận thức lại nhiều vấn đề về trận Bạch Đằng lịch sử. Trước đây, chúng ta dựa vào sách và các mô tả rất trừu tượng, các nhà khoa học phải tưởng tượng ra với một điểm “neo” là bãi cọc được phát hiện ở Quảng Yên (Quảng Ninh) và các nghiên cứu đều xoay quanh bãi cọc đó. Qua bãi cọc ở Quảng Yên đã cho thấy ông cha ta không đóng cọc gỗ ở lòng sông Bạch Đằng mà đóng ở các lạch triều, dồn đội hình địch lại, sau đó dùng kế “hỏa công” tiêu diệt các thuyền địch.

Việc phát hiện bãi cọc ở Cao Quỳ cho thấy, trận địa này nằm rất gần cửa Bạch Đằng, có một lạch triều chạy qua đây. Rất có thể đây là một bãi cọc còn lớn hơn bãi cọc tìm thấy ở Quảng Yên. Vì thế, có lẽ chưa thể khẳng định trận đánh chính nằm ở bãi cọc Quảng Yên hay Cao Quỳ. Việc phát hiện bãi cọc cổ Cao Quỳ có thể thấy là triều đại nhà Trần đã bố trí một chiến dịch “thiên la địa võng” trải dài qua nhiều địa bàn để vây đánh quân giặc.

Từ trước có nhiều ý kiến về việc xác định trận Bạch Đằng ở Quảng Ninh hay Hải Phòng. Bây giờ có thể khẳng định, trận Bạch Đằng chủ yếu dựa vào địa thế dân hai bên bờ sông, hai địa phương đều có đóng góp. Xét về cấu trúc địa chất, việc ém quân bên Thủy Nguyên phù hợp hơn vì ở đây có núi non phù hợp với phục binh, bên Quảng Yên thì trống trải.

GS sử học Lê Văn Lan cho rằng: “Việc phát hiện bãi cọc Cao Quỳ làm đảo lộn khá nhiều những gì đã biết về trận Bạch Đằng năm 1288. Chúng ta vốn chỉ biết quân dân nhà Trần dẫn dụ, chọn giờ đánh địch để chiến thắng đế chế Nguyên Mông ở dưới khu vực Quảng Yên. Nhưng giờ ở đây lại có bãi cọc này. Ta phải gọi đại chiến công của nhà Trần năm 1288 tại Bạch Đằng là một chiến dịch quân sự chứ không chỉ là một trận chiến đơn thuần”.

Với việc phát hiện bãi cọc Cao Quỳ, TP Hải Phòng đang có một định hướng rõ nét về phát triển du lịch. Ông Lê Văn Thành, Bí thư Thành ủy, Chủ tịch HĐND TP Hải Phòng khẳng định: “Rõ ràng, việc phát hiện được bãi cọc lớn nhất từ trước tới nay là một phát hiện quan trọng của ngành khảo cổ Việt Nam, mang lại niềm phấn khởi, tự hào cho nhân dân Hải Phòng.UBND TP đã chỉ đạo Sở Văn hóa, thể thao và du lịch khẩn trương triển khai các thủ tục công nhận di tích lịch sử cấp thành phố; xúc tiến các thủ tục đề nghị công nhận di tích cấp quốc gia đặc biệt cho bãi cọc Cao Quỳ. Đồng thời, kết nối di tích bãi cọc với những quần thể di tích lịch sử quan trọng khác có liên quan đến chiến thắng Bạch Đằng, nhằm quảng bá và thu hút khách du lịch”.

Khu di tích Bạch Đằng Giang miễn phí thu hút du khách thập phương